Қазақтан шыққан тұңғыш дәрігерлер

Бүгін, 6 қазан – Халықаралық дәрігерлер күні. Осы мереке аясында El.kz интернет порталы қазақтың дәрігерлерін шолып, медицина тарихындағы алғашқы дәрігерлердің еңбек жолына тоқталды.

Алғашқы кәсіби дәрігерлер

Расында, XIX ғасырдың соңында қазақ халқы жұқпалы індеттерден жаппай зардап шегіп, Торғай облысында 105 мың шаршы шақырым аумақта небәрі бір ғана дәрігер қызмет етті, щамамен 82 мың адамға бір дәрігер келген. Осындай күрделі ахуалда халқымыздың арасынан тұңғыш дәрігерлер шығып, елдің денсаулығын сақтауда ерен қызмет атқарды.

Мұхамеджан Қарабаев – қазақтан шыққан ең алғашқы кәсіби дәрігердің бірі. Ол 1858 жылы қазіргі Қостанай облысында дүниеге келген. 1887 жылы Қазан императорлық университетінің медицина факультетін тәмамдап, 1888 жылы уезд дәрігері қызметіне тағайындалған. Сөйтіп Қарабаев қазақтан дәрігерлік білім алған алғашқы мамандардың бірі болды. Медицина білімін алған соң ол Орынбор, Қостанай уездерінде, кейін Ырғызда, тіпті алыс Якутияға дейін барып, халыққа ем-дом жасады. Қостанай қаласында қызмет еткен тұңғыш маман болғандықтан, ол кезде небәрі төрт төсек-орны бар шағын ауруханада жалғыз дәрігер болып, жергілікті жұртты емдеуге кірісті. Мұхамеджан Қарабаев халқына жан-тәнімен қызмет етіп, тек денені ғана емес, адамдардың көңіл күйіне дейін демеп, жаңашыл әдістерімен көзге түсті.

Мұхамеджан Қарабаев елімізде алғашқы медициналық мекемелер ашуға мұрындық болды. Мәселен, оның ұсынысымен Ырғыз өңірінде қазақ даласындағы тұңғыш аурухана салынып, он жылдан астам уақыт сол ауруханада өзі еңбек етті. 1892-1893 жылдары Қазақстанды шарпыған қатерлі холера індетімен күрескен дәрігерлердің алдыңғы қатарына Қарабаев та қосылды. Сол жылдары Қазақстанда 20 мыңнан аса адам тырысқақ (холера) ауруына шалдығып, оның жартысынан көбі көз жұмған еді. Мұхамеджан Қарабаев сондай-ақ 1897 жылғы ашаршылық пен одан кейінгі жұқпалы дерттердің таралуы кезінде де халыққа медициналық көмек көрсетуді ұйымдастырып, санитарлық ахуалды жақсартуға күш салды. 1911 жылы 53 жастағы Қарабаев өз еркімен қауіпті оба індетіне қарсы күресу үшін Якутияға аттанып, Верхоянск пен Колыма өңірлерінде бес жыл бойы лепра (алапес) және басқа жұқпалы аурулар жайлаған колонияларда қызмет етті. Сол елдегі жергілікті халық оның еңбегіне разы болып, алғысқа бөледі. 1916 жылы ол Якутиядан еліне оралып, Қызыл крест ұйымы арқылы бірінші дүниежүзілік соғыс майданында да медицина қызметін атқарды. 1918 жылы елге келіп, Ырғыз, Шалқар, Ақтөбе өңірлерінде түрлі індеттерге қарсы емдеу-сауықтыру шараларын жүргізуге атсалысты. Саналы ғұмырын халық денсаулығын қорғауға арнаған алғашқы қазақ дәрігері Мұхамеджан Қарабаев 1928 жылы өмірден өтті. Оның есімі бүгінгі күнге дейін ұмытылмай, Меңдіқара ауданындағы туберкулез санаториясына берілді, елдімекендерде көшелер аталып, ғұмыры жайлы зерттеулер жазылды.

Мұхамеджан Қарабаевтың ізін ала қазақтан тағы бір дәрігер – Абубәкір Алдияров шықты. Ол 1879 жылы Торғай өңірінде туды. Алдияровты жас кезінде атақты ағартушы Ыбырай Алтынсарин қолдап, оны Троицк гимназиясына оқуға түсірді. Абубәкір 1904 жылы Қазан университетінің медицина факультетін күміс медальмен үздік бітіріп шықты. Сөйтіп хирург, терапевт, офтальмолог, педиатр, гинеколог сынды бірнеше саланы меңгерген әмбебап дәрігер атанады. Ол еңбек жолын Ақтөбе, Қостанай уездерінде дәрігерліктен бастап, кейін Троицк қалалық земство ауруханасында қызмет етті. Абубәкір Алдияровтың есімі қазақ әдебиеті тарихында да айрықша аталады – жас дәрігер Троицкіде қос жанарынан айырылған белгілі ақын Сұлтанмахмұт Торайғыровқа сәтті ота жасап, көзіне қайта жарық сыйлаған. Бұл – қазақ дәрігерінің кәсіби шеберлігін айғақтайтын ерекше оқиға еді.

Абубәкір Алдияров заманындағы ұлт зиялыларымен бірге қоғам жұмыстарына белсенді араласты. 1917 жылғы Алашорда қозғалысы кезінде ол Орынборда өткен жалпы қазақ съезіне делегат болып қатысып, Торғай облысы атынан Алашорда комитетіне сайланды. 1916 жылы Ресей империясы қазақ жастарынан тыл жұмыстарына солдат алған кезде, Алашорда жетекшілерімен бірге Абубәкір Алдияров та Минск маңындағы батпақты аймақтарға аттанып, еңбекке жегілген қазақ жұмысшыларына медицина көмегін ұйымдастырды. Дәрігер Абубәкір жанұясымен бірге сол ауыр жағдайдағы еңбеккерлерді емдеп, елге аман-есен қайтару үшін қажырлы еңбек етті. Елге оралған соң кеңес өкіметі тұсында 1928 жылы ұлтшыл деген желеумен Алдияровты алаш зиялыларымен бірге Шығыс Қазақстанға жер аударды. Сонда жүріп ол Өскемен қалалық ауруханасында дәрігер, балалар клиникасының меңгерушісі қызметтерін атқарды. Жергілікті қазақ пациенттер орыс тілін білмегенде, олармен ана тілінде сөйлесіп, дертіне шипа болуға тырысатын дәрігер Алдияровты халық ерекше құрметтеген. Алайда кеңестік жүйе халыққа жаққан азаматты кешірмеді – 1938 жылы Абубәкір Алдияров жалған саяси айыппен ату жазасына кесілді. Тек 1956 жылы ғана оның есімі ақталып, адал еңбегі тарих алдында қайта мойындалды. Қазақтың осы бір талантты хирургі артында өшпес із қалдырып кетті: ұлт әдебиетінің классигі Жүсіпбек Аймауытовтың 1926 жылы жазған «Ақбілек» романында дәрігер Алдияров прототип етіп алынғаны белгілі. Бұл да болса алғашқы қазақ дәрігерлерінің халқына қаншалықты ықпал еткенін көрсетеді.

Қазақтың тұңғыш жоғары білімді дәрігерлерінің бірі – Халел Досмұхамедов (1883–1939 жж.). Ол императорлық Әскери-медицина академиясын 1909 жылы Санкт-Петербургте үздік бітірген. Халел өз заманында дәрігер ғана емес, әрі ғалым, ағартушы және мемлекет қайраткері ретінде танылды. 1913 жылы жас офицер-дәрігер Халел әскери қызметтен шығып, туған халқына тікелей қызмет ету жолын таңдайды. Сол жылы Орал облысының Темір уезіне жергілікті учаскелік дәрігер болып орналасып, 1920 жылға дейін оба індетінің ошақтарын жоюға белсене араласты. Халел Досмұхамедов Батыс Қазақстанда 1915 жылы басталған оба эпидемиясымен күрес кезінде ерекше көзге түскен. Ол халыққа қарапайым тілмен сақтық шараларын түсіндіру мақсатында бірнеше мақала жазып, жұқпалы аурулардың белгілері мен емдеу жолдарын қазақ басылымдарында жариялады. Сол кездегі қазақ даласында тиф, шешек тәрізді дерттер де өршіп тұрған-ды – Халел осыларға қарсы отандық алғашқы вакцина әзірлеу ісіне де атсалысты деген деректер бар.

Дәрігерлікпен қоса Досмұхамедов Алашорда үкіметінің белді мүшесі болып, ұлт болашағы үшін саяси күреске араласты. 1918-1919 жылдары ол Алашорданың Батыс бөлімшесін басқарды. Кеңес өкіметі орнаған соң Халел Түркістан Республикасында денсаулық сақтау жүйесін ұйымдастыруға үлес қосты – медициналық білім беру саласында сабақ беріп, тұңғыш оқулықтар жазды. Ол эмбриология, гигиена тәрізді ғылым салаларынан алғашқы оқу құралдарын қазақ тілінде әзірледі. Алайда 1930 жылдары басталған саяси репрессиядан Халел де құтыла алмады. 1938 жылы «халық жауы» деген жаламен ұсталып, 1939 жылы түрме ауруханасында қайтыс болды. Кейін 1958 жылы толығымен ақталғанын ескерсек, Халел Досмұхамедұлы да ел үшін құрбан болған ардақты тұлғалардың бірі еді. Оның жолын қуған әулетінен 5 баласы және кейінгі ұрпағынан 13 дәрігер шыққан деген дерек бар – бұл Халелдің халқына сіңірген еңбегі мен берген үлгі-өнегесінің бір көрінісі.

Қазақ қыздарынан шыққан тұңғыш дәрігерлер

ХХ ғасырдың басында қазақ әйелдері арасынан медицина мамандығын игерген алғашқы қарлығаштар пайда болды. Солардың ең танымалы – Гүлсім Аспандиярова (1880–1941 жж.). Гүлсім – белгілі мемлекет қайраткері, ғалым Санжар Асфендияровтың туған әпкесі. Генерал әкенің қызы болған ол 1899 жылы Ташкенттегі қыздар гимназиясын тамамдап, 1902 жылы Петербургтегі Әйелдер медицина институтына оқуға түсті. Гүлсім Аспандиярова 1908 жылы аталған институтты бітіріп, дәрігерлік диплом алған тұңғыш қазақ қызы атанды. Ол – бүкіл Орта Азия аймағында жоғары медициналық білім алған алғашқы жергілікті әйелдердің бірі. Оқуынан кейін Гүлсім біраз жыл Сырдария облысы Шымкент уезінде учаскелік дәрігер болып қызмет етті. 1913 жылы Ташкент қаласындағы Перзентхана үйінің бас дәрігері лауазымына тағайындалып, ана мен бала денсаулығын қорғау ісіне кірісті. Гүлсім Түркістан өлкесінде тұңғыш рет жергілікті қыз-келіншектерге арналған акушерлік курстарын ашып, өзі соның жетекшісі әрі ұстазы болды. Осы мектептен оқып шыққан шәкірттерінің арасынан кейінірек Қазақстан мен Орта Азияға танымал медицина ғалымдары өсіп шықты. Гүлсім Аспандиярованың тағы бір ерекше еңбегі – ол Түркістан өлкесінің зиялы әйелдерімен бірігіп, мұсылман әйелдерінің құқықтарын қорғау, білім алуына жол ашу бағытында қоғамдық жұмыстар жүргізді. Кеңес дәуірінде бірнеше мәрте Ташкент қалалық кеңесінің депутаттығына сайланып, медицина саласын өркендету және әйелдердің әлеуетін арттыру мақсатында қызмет етті. Өкінішке қарай, Гүлсім Жафарқызы 1937 жылғы репрессияның қарсаңында кенеттен қайтыс болып (кей деректерде 1941 жылы), ғұмыры ерте үзілді. Дегенмен оның есімі қазақтың алғашқы әйел-дәрігері ретінде тарихқа жазылды.

Аққағаз Досжанова – қазақтың алғашқы жоғары білімді дәрігер қыздарының бірі еді. Ол 1893 жылы Торғай облысының Ақтөбе уезінде туған. Аққағаз он жасында ағасы Сағындықтың қолдауымен бастапқы білімге қол жеткізіп, 1914 жылы Мәскеудегі әйелдер медициналық курсына қабылданады. 1918 жылы денсаулығына байланысты курсты уақытша тоқтатып, елге оралғанымен, көп ұзамай қайта оралып, ауыр кезеңде оқуын жалғастырады. Азамат соғысының қиын жылдарында Аққағаз Ресей империясының таңдаулы жоғары оқу орындарының бірі – Томск медицина университетінде білім алып, кейін Орта Азия мемлекеттік университетінің медицина факультетінде оқуды тәмамдайды. Сөйтіп ол Ташкенттегі осы университетті бітірген тұңғыш қазақ қызы атанды. Аққағаз Досжанова студенттік шағынан өз отандастарының мүддесі үшін қоғамдық шараларға белсене қатысып, 1917 жылы Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылман әйелдердің съезіне делегат болғаны айтылады. 1922 жылы Ташкентте Аққағаздың университет бітіру құрметіне арналған кешке көрнекті қайраткерлер Ә.Бөкейханов, М.Тынышпаев, М.Әуезов, Х.Досмұхамедов қатысып, оны қазақ әйелінің зор жетістігі ретінде жоғары бағалағаны туралы дерек бар. Бұл Аққағаздың сол дәуірдегі беделін көрсетсе керек.

Университетті тәмамдағаннан кейін дәрігер Досжанова Ташкент қаласында дәрігер болып жұмыс істеп, жетімдер үйіндегі балаларды емдеумен айналысты. 1921 жылы ол жергілікті газеттерде өңірдегі жұқпалы аурулар қаупі жайлы мақалалар жариялап, санитарлық-ағарту жұмысын жүргізді. Ташкент тұрғындары арасында Аққағаз дәрігер туралы аңызға бергісіз әңгімелер тарады – ауылдарда баласы ауырса аналар «Аққағаз келіп жазады» деп бесік жырын айтатын болған екен. 1925 жылы Аққағаз Досжанова өмірлік жары Әділгерей Ершинмен отбасын құрып, Алматыға қоныс аударады. Ел астанасы болған Алматыда ол қалалық ауруханалардың бірінде қызмет етіп, әсіресе 1930-33 жылдардағы ашаршылық кезінде науқастарды ажалдан арашалау үшін бар күш-жігерін жұмсады. Туған халқына жанын салған қайсар дәрігер, Алаштың аяулы қызы Аққағаз Досжанова өкпе ауруының асқынуы салдарынан 1932 жылы небәрі 38 жасында қайтыс болды. Ол бар болғаны 39 жыл өмір сүрсе де, сол қысқа ғұмырының әрбір сәтін халқының денсаулығына арнап өтті. Аққағаз өз заманының символына айналып, Қазақстанның медициналық тарихында тұңғыш әйел-дәрігер деген атпен қалды.

Медицина саласын қалыптастырған тұлғалар

ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ дәрігерлері тек ауруды емдеумен шектелмей, елде медициналық білім беру мен ғылымның негізін қалады. Солардың бірі – Санжар Асфендияров (1889–1938 жж.), халқымыздың көрнекті мемлекет қайраткері, тұңғыш профессор-дәрігер әрі тарихшы ғалым. Санжар 1912 жылы Санкт-Петербургтегі Императорлық әскери-медициналық академияны алтын медальмен үздік тәмамдап, білікті әскери дәрігер атанды. Ол Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары Түркістан полкінің құрамында майданда болып, жауынгерлерге медициналық жәрдем берді. 1915 жылы ауыр жараланып, Германияның тұтқынына түссе де, Халықаралық Қызыл Крест желісімен еліне қайтарылды. 1917-1919 жылдары Түркістан өлкесінде саяси қызметтер атқарып, жергілікті халық комиссариаттарында басшылық лауазымдарда болды. Санжар Асфендияров 1920 жылдары Қазақ жерінде жаңа медицина оқу орындарын ашуға білек сыбана кірісті. 1928 жылы бүгінгі Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың негізі қаланғанда, Санжар оның тұңғыш ректоры болып тағайындалды. Ректор ретінде университетте медицина факультетін ұйымдастырып, қазақ жастарының дәрігерлік білім алуына мүмкіндік жасады. Кейін осы негізде 1930-1931 жылдары Алматыда жеке медициналық институт құрылып, оны да басқару Асфендияровқа жүктелді. Ол сол оқу орнында профессор ретінде дәріс оқып, өзі негізін қалаған медициналық ғылымның түрлі салаларын дамытуға зор үлес қосты.

Санжар Асфендияров – Қазақ медициналық ғылыми-зерттеу институттарының және денсаулық сақтау жүйесінің ұйымдастырушысы. 1931-1933 жылдары Санжар Жафарұлы Қазақ АССР Денсаулық сақтау халық комиссары қызметін атқарып, республикадағы алғашқы ауруханалар мен диспансерлердің ашылуына ұйытқы болды. Сол кезеңде ол халық арасындағы туберкулез, шешек, оба, тиф сияқты қауіпті аурулардың алдын алу үшін тегін вакцинациялау, санитарлық ағарту шараларын кеңінен енгізді. Оған қоса, Санжар Асфендияров қазақтың тарих ғылымы мен білім жүйесін де қалыптастыруға атсалысты – 1934-1937 жылдары Қазақстанды зерттеу қоғамын және КСРО Ғылым академиясы Қазақ бөлімшесін басқарды. 1937 жылы басталған сталиндік репрессия толқыны бұл талантты тұлғаны да құрбан етті: Асфендияров «ұлтшыл» деген жаламен тұтқындалып, 1938 жылы ату жазасына кесілді. Ол 1958 жылы толық ақталды. Бүгінде Алматыдағы Қазақ ұлттық медицина университеті Санжар Асфендияровтың есімімен аталады – бұл оның отандық медицинаға сіңірген еңбегінің лайықты құрметі болса керек. Санжардың өз отбасы да медицина саласына қызмет етті. Жұбайы Рабиға Лапина-Асфендиярованың да дәрігер болғаны, ал балалары мен немерелері ғылым мен медицинада биік жетістіктерге жеткені мәлім.

Қазақтан шыққан алғашқы дәрігерлер қиын-қыстау заманда талай қиындықты бастан өткізіп, медицинаның негізін қалады. Мұхамеджан Қарабаев, Абубәкір Алдияров, Халел Досмұхамедов, Гүлсім Аспандиярова, Аққағаз Досжанова, Санжар Асфендияров сынды тұңғыш дәрігерлердің әрқайсысы елдің денсаулық сақтау саласына зор үлес қосып, қайталанбас із қалдырды. Олар жұқпалы аурулармен күресіп, алғашқы ауруханалар мен медициналық мектептер ашып, халықтың санасын серпілтті. Өкінішке қарай, сол буынның көбінің ғұмыры қысқа болды – кейбірін саяси зобалаң жалмады, енді бірі аурудан ерте қайтты. Бірақ олардың жасаған еңбегі зая кеткен жоқ. Бүгінгі таңда Қазақстан дәрігерлері сол алғашқы қарлығаштардың өшпес мұрасын жалғастырып келеді. Халықаралық дәрігерлер күні мерекесінде ұлттың алғашқы дәрігер перзенттерінің рухына бас ие отырып, қазіргі ақ желеңді абзал жандарға алғыс айтамыз. Олардың ерен еңбегі мен есімдері ұрпақ жадында мәңгі сақталады.

Дереккөз: https://el.kz/qazaqtan-shyqqan-tungysh-darigerler_400037462/